Nepnieuws: waarom geloven mensen in complotten?

De 5G-zendmasten zijn de echte oorzaak van de pandemie, Paul McCartney is allang dood en is vervangen door een dubbelganger en de eerste maanlanding is nooit gebeurd, maar in een tv-studio opgenomen. Zomaar wat voorbeelden van complottheorieën. Hierbij wordt een oorzaak genoemd voor een gebeurtenis, zonder

dat er wetenschappelijk bewijs voor is, soms tegen alles in. In het tv-programma De wereld leert door beschreef cultureel socioloog Stef Aupers complottheorieën als ‘de gedachte dat er een kleine elite is die achter de coulissen de dienst uitmaakt en het leven beïnvloedt’.

Volgens historicus Maarten van Rossem kunnen mensen het niet verkroppen dat wanneer er een ingrijpende gebeurtenis plaatsvindt, deze door een enkele persoon of door een simpel toeval kan zijn veroorzaakt. Dat zou de reden zijn dat mensen vaak naar een andere verklaring zoeken, zo stelde hij ooit in het programma Pauw en Witteman.

Angst

Door de sociale media lijken complottheorieën vaker voor te komen. Sociaal psycholoog Jan-Willem van Prooijen doet onderzoek naar dit onderwerp aan de Vrije Universiteit Amsterdam, en heeft daar zo zijn twijfels bij. “Het is niet aangetoond dat ze tegenwoordig meer voorkomen”, zegt hij. “Wel zijn deze theorieën veel zichtbaarder en gaan ze meer rond onder jongeren. Verder zijn complottheorieën zo oud als de geschiedenis zelf. In de oertijd, toen we nog in groepen als jagers en verzamelaars leefden, was de kans relatief groot dat je werd vermoord door een andere groep. Daar hebben we de natuurlijke neiging vandaan om anderen te wantrouwen. Als mensen bang zijn, proberen ze zichzelf en hun naasten te beschermen, waarbij ze uitgaan van het ergste.

Geloven in complottheorieën is vooral een reactie op angst. Een mens kan zich moeilijk wapenen tegen zoiets vijandigs als een besmettelijke ziekte, maar wél tegen een concrete, vijandige groep. En dan vooral een groep die we toch al niet vertrouwen: politici, bankiers en wetenschappers. Maar ook groepen die worden gestigmatiseerd, zoals etnische minderheden. Ook dat is van alle tijden. In de middeleeuwen waarin de ene epidemie na de andere rondwaarde, dachten mensen dat de Joden erachter zaten. Zij zouden opzettelijk iets in het drinkwater hebben gedaan.”

Lange Frans

De meeste complottheorieën richten zich tegen de overheid, media, bedrijven of een wetenschap, waarbij wordt beweerd dat zij het bij het verkeerde eind hebben of iets verzwijgen. Rapper Lange Frans ontpopte zich vorig jaar tot een groot complotdenker. In zijn video’s, waarin hij gelijkgestemden interviewde, liet hij zich kritisch uit over de coronamaatregelen. Zo beweerde de rapper dat Nederland wordt geregeerd door een ‘in- en inslechte, satanische, bloeddrinkende elite’. Nadat in het tv-programma Zondag met Lubach de draak met hem werd gestoken, verwijderde YouTube de video’s van de rapper omdat ze niet aan de richtlijnen zouden voldoen. Lubach waarschuwde de kijkers voor de ‘fabeltjesfuik’, die wordt veroorzaakt door algoritmes die bepalen wat ons wordt voorgeschoteld op de sociale media, zoals Facebook en Instagram. Klik iets aan en vervolgens krijg je gelijksoortige filmpjes voorgeschoteld. “In die fabeltjesfuik heeft iedereen het idee dat hij helemaal zelf kiest welk filmpje hij gaat kijken”, aldus Lubach. “Mensen denken dat ze onderzoek aan het doen zijn als ze op YouTube wat rondklikken. Ze zitten in een tunneltje, terwijl ze denken dat ze zich heel breed aan het oriënteren zijn. Hoe langer

mensen in die fuik zitten, hoe meer ze openstaan voor radicale ideeën die ze eerder niet hadden.”

Dat blijkt ook uit het Netflix-docudrama The social dilemma. De film gaat kritisch in op de gevolgen van de sociale media voor de samenleving en laat zien hoe algoritmes ongemerkt meningen manipuleren. Van Prooijen herkent dit uit zijn onderzoek. “Mensen gaan vaak niet op zoek naar de waarheid, maar naar bevestiging van het eigen gelijk. Die bevestiging zullen zij op internet altijd vinden.”

Wakker schudden

Het is niet nodig om complotdenkers meteen als gekkies te bestempelen. Een kenmerk van een complottheorie is weliswaar dat keihard bewijs ontbreekt, maar dat kan veranderen. Neem het Watergate-schandaal uit 1973, waarbij de Amerikaanse Republikeinse president Nixon ervan werd beschuldigd de democraten af te luisteren. ‘Complotdenkers!’, werd er geroepen. Het was tenslotte niet aangetoond dat Nixon zich hier schuldig aan had gemaakt. Een jaar later kwamen journalisten met onomstotelijk bewijs en was het dus geen verzinsel meer, maar een bewezen complot.

Elsbeth (50): “Mijn bakker heeft behalve brood ook een hoop complottheorieën in huis. Ik begrijp best dat hij iemand de schuld wil geven van zijn teruglopende omzet vanwege corona, maar hij gaat best ver. Van een griepje dat niets voorstelt, ontwikkelde hij het door naar een vooropgezet plan om de overbevolking tegen te gaan. Op een dag ging ik met hem in gesprek en zei ik dat ik vond dat hij angst zaaide. Hij gaf aan dat hij mensen alleen maar wil waarschuwen dat ze niet alles moeten geloven wat de regering zegt. Het bewijs voor zijn theorieën had hij op YouTube gevonden. Op mij maakt het allemaal een nogal onrealistische indruk, maar het werd me wel duidelijk dat hij niets kwaads in de zin had. Hij wil mensen gewoon wakker schudden, dat respecteer ik dan maar.”

Chip

Dé complotdenker bestaat niet. Het komt voor in alle lagen van de bevolking en heeft weinig met intellect te maken. Ook de tamelijk briljante Amerikaanse biochemicus Kary Mullis, die in de jaren negentig de Nobelprijs voor scheikunde kreeg, was een complotdenker. Hij trok niet alleen de link tussen hiv en aids in twijfel, maar ook de klimaatverandering. Of iets dichter bij huis: neem die collega’s, die het tijdens een online meeting roerend met elkaar eens zijn dat de bezuinigingen in het bedrijf alleen maar zijn bedoeld om de portemonnee van de directie te spekken. Daar heb je het al: een complot. Toch zijn sommige mensen er gevoeliger voor. Jan-Willem van Prooijen: “Uit onderzoek blijkt dat mensen die wat goedgeloviger zijn, lager opgeleid en geloven in paranormale verschijnselen, vaker complotdenkers zijn. Als mensen goed zijn in analytisch

denken, is de kans kleiner dat ze in complottheorieën geloven.”

Mensen tussen de 45 en 54 doen het meest aan samenzweringsdenken, vrouwen in het algemeen iets meer dan mannen. Onder kiezers van de PVV, Forum voor Democratie en 50Plus is het geloof in complottheorieën het grootst, zo blijkt uit een peiling van Kieskompas voor Trouw in augustus 2020. De onderzoekers kozen dertig gangbare complottheorieën die vooral op de sociale media de ronde doen. Een kleine greep: tien procent van de Nederlanders gelooft dat er vuile spelletjes worden gespeeld rond corona. Ongeveer vijf procent vindt het geloofwaardig dat burgers bij vaccinatie een chip geïmplanteerd krijgen waarmee zij door de overheid kunnen worden gevolgd. Van Prooijen: “Populistische politieke partijen geven vaak eenvoudige, soms kort door de bocht, oplossingen voor maatschappelijke problemen. Dat sluit aan bij complotdenken.”

Open vragen

Nazrien (45) windt zich geregeld op over complotdenkers. “Op Facebook las ik een bericht van een buurvrouw die beweerde dat het coronavaccin niet nodig is. Het zou giftig zijn, gevaarlijk en in China is corona vanzelf weggegaan. Corona is volgens haar dus niets minder dan een griepje. Dan denk ik: hallo! In China heeft iedereen zich braaf aan de lockdown, inclusief avondklok gehouden! Ik vind het gevaarlijk om zomaar wat te roepen en daarmee anderen op het verkeerde been te zetten. Ik kan het dan niet laten om er tegenin te gaan.”

Welk advies heeft gedragswetenschapper Jan-Willem van Prooijen voor het omgaan met andersdenkenden? “Choose your battles”, adviseert hij. “Mensen die je niet goed kent zou ik gewoon laten praten. Het is heel moeilijk om iemand die heilig in een complottheorie gelooft te overtuigen van het tegendeel. Het is net als een atheïst die tegen een gelovige gaat zeggen dat God niet bestaat. Als het om iemand gaat die dicht bij je staat, is mijn advies om diegene serieus te nemen en in gesprek te gaan. Stel open vragen, zodat je kunt ontdekken wat er achter die ideeën zit.”

Onschuldig?

Hoe gevaarlijk kunnen complottheorieën eigenlijk zijn? “Soms zijn ze onschuldig”, benadrukt Van Prooijen. “Mensen gaan echt geen aanslagen plegen omdat ze denken dat de aarde plat is. Toch kunnen complottheorieën riskant zijn, vooral als het gaat om volksgezondheid. We weten bijvoorbeeld dat complotdenken nogal samenhangt met vaccinatieangst. En ja, als te weinig mensen zich laten

vaccineren, kun je ziektes de kop niet indrukken.”

Ook wordt het gevaarlijk als complottheorieën een rol spelen bij radicalisering. Van Prooijen: “Niet dat alle complotdenkers gevaarlijk zijn, maar als je kijkt naar speeches van dictators of radicale groepen, staan deze negen van de tien keer bol van de complottheorieën. Als zo’n theorie een bepaalde groep mensen demoniseert, zoals minderheden, of

politici, dan kan dat tot gevolg hebben dat mensen zichzelf als verzetsstrijders zien, die vechten tegen een machtige, ongrijpbare vijand. Dan kán het gevaarlijk worden, maar meestal is het volkomen onschuldig en afkomstig van mensen die het goed met anderen voor hebben.”

Tekst: Deborah Ligtenberg.