Psycholoog Francisca Kramer: “Neem zelf de verantwoordelijkheid en wees daarbij mild”

Boos zit ze op de bank in mijn praktijk. Ze weet het zeker: door haar moeder kan zij geen enkele man aan zich binden. Haar moeder is alcoholist en een tiran die haar leven heeft verpest. De dochter in kwestie is een vrouw van 38 met een goede baan bij een internationale organisatie.

Verliefd

De expat op wie ze verliefd werd en met wie ze ruim een jaar een relatie had, bleek een gezin te hebben in Engeland. De man dáárvoor zou zijn vrouw voor haar verlaten, maar besloot op het laatste moment toch anders. Allemaal de schuld van haar moeder.

Eetstoornis

Een andere cliënt heeft een eetstoornis. Als ze gestrest is, laat ze de spanning oplopen, rent uiteindelijk naar de supermarkt, gooit de kar vol met chipito’s, gevulde koeken en bakken ijs waarna ze thuis in bed alles achter elkaar naar binnen propt om vervolgens over te geven en de volgende dag verder te gaan met calorieën tellen. Dat is haar vaders schuld, want die zei op haar 13de dat ze mollig was en niet twee keer mocht opscheppen bij het avondeten.

Kritische houding

Je ouders de schuld geven is een veel voorkomende reactie bij mensen met emotionele problemen. En eerlijk is eerlijk: vaak is daar ook wel aanleiding toe, want ouders doen (natuurlijk) dingen fout. Sommige ouders maken er zelfs echt een potje van en brengen hun kind grote schade toe door (seksueel) misbruik of verwaarlozing.

Schade

Veel schade ontstaat echter op een subtieler niveau. Ouders die kleineren, geen ruimte geven aan emoties, voortdurend de nadruk leggen op presteren of continu negatief commentaar geven - 'Jij bent nou eenmaal niet de slimste van het gezin.' Of in het geval van een slechte relatie tussen de ouders onderling: 'Je bent al net zo lui als je vader' of: 'Je moeder weet ook altijd alles beter.'

Erfenis van ouders

Zelf kan ik ook wel wat dingen bedenken die ik als ongewenste erfenis van mijn ouders heb meegekregen. Mijn kritische houding bijvoorbeeld - beroepsmatig prima, maar in de privésfeer minder prettig. Ik kan enorm zaniken over niks. Haardracht, kleding, de hoogte van een opgehangen schilderij - op kwade dagen wordt alles aan een strenge blik onderworpen.

Valkuil

Ik ben me ervan bewust dat het een valkuil is, maar het lijkt wel alsof er iemand in mij zit die ik er maar moeilijk uit kan rammen: de eeuwige criticus, altijd aan het recenseren. En dan zie ik ze weer voor me. Mijn vader en moeder, mensen die absoluut het beste met ons voorhadden, maar o, wat konden zij kritisch zijn.

Beide vormen van kritiek

Mijn moeder vooral op microniveau (een pan die ik verkeerd opzette of de outfit van de Journaal-lezer), mijn vader was meer een macrocriticus. Honderden ingezonden brieven schreef hij naar dagbladen over de zorgelijke ontwikkelingen van bijvoorbeeld alcoholgebruik onder de jeugd of de afglijdende moraal van de gereformeerde kerk. Dankzij mijn ouders beheers ik beide vormen van kritiek – micro en macro – uitstekend en dat beïnvloedt de relatie met mijn partner en kinderen.

Even afstand nemen

Alles begint bij het ouderlijk huis en gezin en dus zit er wel iets in als we onze ouders de schuld geven van onze problemen. Genetisch krijgen we een aantal eigenschappen mee, maar of en hoe die zich ontwikkelen, heeft te maken met de ervaringen die je opdoet: nature (aanleg) versus nurture (opvoeding). De ervaringen in de kindertijd zijn hierin vormend en ouders spelen hierin een enorm grote rol. Zij leven het leven voor en ongemerkt nemen we allerlei gedragingen over. Ouders zijn nou eenmaal ons eerste rolmodel.

Volwassen worden

Of mensen in staat zijn werkelijk volwassen te worden en voorbij het punt kunnen komen waarop ze hun ouders aanwijzen als de grote boosdoeners, heeft onder andere te maken met wat zich op welk moment in de kindertijd heeft voorgedaan. Is er bijvoorbeeld in de puberteit iets gebeurd waardoor de puber in kwestie het gevoel kreeg voor het heil van zijn vader of moeder te zorgen, dan stokt het losmakingsproces.

Eigen ontwikkeling

Psychotherapeute Lita van Enter: "Ik heb een aantal mensen in mijn praktijk die daar veel last van hebben. Bij hen zijn de emoties van de vader of moeder in de jeugd steeds belangrijker geweest dan de eigen emoties. Het kind was alsmaar bezig vader of moeder gerust te stellen waardoor de eigen ontwikkeling op de achtergrond raakte. Het kan dan goed zijn om als therapeut te zeggen: ‘Jammer voor je ouders, maar nu ben jij aan de beurt."

Afstand nemen

"Neem even afstand, verzet je maar eens tegen je vader of moeder en zeg dat je er genoeg van hebt. Dat is voor een zoon of dochter vaak heel moeilijk, maar het lucht meestal enorm op. Dat alsnog met kracht doen, helpt bij het vrijer kunnen verwoorden van de eigen identiteit waarna je beter in staat bent van je ouders te houden. Het losmaakproces wordt dan alsnog voltooid.”

Echt heling

Echte heling begint op het moment dat we gaan inzien dat we zelf een keuze hebben in hoe ons verhaal verdergaat. Die keuze kunnen we vaak pas maken als het inzicht is ontwikkeld dat ook ouders producten zijn van hun ouders en hun opvoeding en context. Pubers zijn nog niet in staat om op dit niveau te reflecteren, maar als volwassene lukt dit vaak wel (met een beetje hulp).

Groot worden

Om werkelijk ‘groot’ te worden is het een noodzakelijke stap om ouders in het licht van hun eigen achtergrond te zien. Vaak ontstaat er dan begrip voor de opvoeding. Bijna altijd hebben ze het gedaan met de beste intenties (extremiteiten zoals seksueel misbruik uitgezonderd). Verreweg de meeste ouders willen het beste voor hun kind, maar we hebben allemaal onze beperkingen.

Goed voorbeeld

Wie bijvoorbeeld haar moeder al jong heeft moeten missen of een depressieve vader had, mist van huis uit een goed voorbeeld. Het opvoeden van eigen kinderen gaat dan vaak met grotere uitdagingen gepaard dan bij ouders die zelf uit een warm en veilig nest komen.

Een stuk milder

In mijn geval speelden mijn eigen moederschap en de ouderdom van mijn ouders een onverwacht positieve rol. Mijn moeder werd op latere leeftijd veel zachter en toen mijn vader cognitief achteruitging, bleef uiteindelijk alleen de liefde over. Net als ik waren ook mijn ouders het product van hun opvoeding. Mijn vaders vader bijvoorbeeld was een uitermate kritische man - een houding waarmee hij overigens ook veel goede dingen heeft bereikt.

De lat

Hij legde de lat voor zichzelf en zijn omgeving bijzonder hoog. In dat opzicht was mijn eigen vader waarschijnlijk al een stuk milder. Ikzelf probeer mij dat ook steeds maar voor te houden als ik merk dat mijn zoon het lastig vindt als ik weer kritische vragen stel of laat merken dat ik sommige dingen toch echt graag anders zou willen zien.

Excuses

Ik oefen rustig verder in het timen, doseren en verpakken van mijn kritiek. Wat ik gelukkig ook van mijn vader heb geërfd, is het oprecht aanbieden van mijn excuses als ik inzie dat ik te ver ben gegaan. En een ruimhartige partner en kinderen helpen ook.

Ruimte maken

Voor iedereen geldt dat het belangrijk is ruimte te maken voor de boosheid, het verdriet. Een goede psycholoog vraagt altijd uitvoerig door op de jeugd, op de fijne dingen en op de zaken die beter hadden kunnen verlopen. De verhalen zijn soms zo schrijnend dat het een wonder is dat de mannen en vrouwen die op de bank zitten nog zo goed functioneren.

Traumabehandeling

Soms is een traumabehandeling nodig. Als de tijd rijp is, geef ik mijn cliënten soms de opdracht hun vader of moeder te interviewen. In het boek Between Fathers and Daughters van dr. Linda Nielsen, die veel onderzoek deed naar de vader-dochter-relatie, staan veel vragen die dochters aan hun vader (maar ook aan hun moeder) kunnen stellen. Ditzelfde geldt natuurlijk voor zonen. Vrijwel altijd leidt dit tot verrassende gesprekken en komen cliënten ontroerd terug.

Interview met eigen moeder

De dochter van 38 met de aan alcohol verslaafde moeder ontdekte door zo’n interview dat haar moeder vroeger werd geslagen. Haar moeder was telg uit een adellijk geslacht en werd opgevoed door kindermeisjes terwijl haar eigen moeder - de oma van mijn cliënt - zich alleen tijdens het avondeten liet zien, meestal dronken. De vrouw met een eetstoornis leerde dat haar vader zich ontzettende zorgen maakte over zijn dochter en niets liever wil dan dat ze gelukkig is.

Gepest

Zelf was hij vroeger een mollig jongetje geweest dat niet kon meekomen met gym en gepest werd op school. Hij wilde koste wat het kost dat zijn eigen dochter dat bespaard zou blijven. Hij had geen idee dat zijn opmerkingen op haar 13de nog na zouden galmen in het hoofd van zijn dochter.

Het ultieme doel van therapie is je eigen vader of moeder te worden. Dat betekent ook: stoppen met je ouders de schuld te geven van wat er in je leven misgaat. Zelf verantwoordelijkheid nemen voor de rest van het verhaal en daarbij mild en liefdevol zijn. Voor jezelf, maar zeker ook voor je ouders.

Tekst: Francisca Kramer. Beeld: Getty Images.