Daarom is een uitstrijkje zo belangrijk

Maar al te vaak belandt de oproep voor het bevolkingsonderzoek baarmoederhals-kanker in de prullenmand. Natuurlijk hebben maar weinig vrouwen zin in een uitstrijkje, maar het is wel écht noodzakelijk...

Uitstrijkje: de afspraak die je niet wilt missen

Het was een alarmerend persbericht dat KWF Kankerbestrijding afgelopen najaar de wereld in stuurde. Wat bleek: op dit moment maakt slechts 50% van alle Nederlandse vrouwen gebruik van de vijfjaarlijkse uitnodiging voor een uitstrijkje. Bij vrouwen tussen de 30 en 40 jaar is het zelfs slechts 42%. Daarom lanceerde KWF een grote campagne om het belang van een uitstrijkje te benadrukken, met als leus: de afspraak die je niet wilt missen. Hoognodig, vindt KWF-directeur Carla van Gils. “Met het uitstrijkje worden vooral voorstadia van baarmoederhalskanker opgespoord en die zijn vaak goed te behandelen. Zo wordt voorkomen dat vrouwen daadwerkelijk baarmoederhalskanker krijgen. Dat is belangrijk, want de ziekte kan enorme gevolgen hebben. Jaarlijks sterven in Nederland zo’n tweehonderd vrouwen aan baarmoederhalskanker, maar de ziekte en de behandeling kunnen ook een streep zetten door een eventuele kinderwens.”

Lange aanloop

Vroege en regelmatige screening voorkomt vaak dat de ziekte in een (te) laat stadium wordt ontdekt, zegt dr. Nienke van Trommel van het in kanker gespecialiseerde Antoni van Leeuwenhoek. Naast haar werk als gynaecoloog doet zij wetenschappelijk onderzoek naar onder meer baarmoederhalskanker en de preventie daarvan.

Van Trommel: “Elke soort kanker is vervelend, zeker als er al uitzaaiingen bij horen. Maar baarmoederhalskanker heeft een lange aanloop. Er zit dertien tot vijftien jaar tussen de besmetting met het hoog-risico HPV, ook humaan papillomavirus genoemd, en de daadwerkelijke kanker die het kan veroorzaken. Door die lange aanloop kunnen we er goed periodiek op screenen.”

Die screening gebeurt via een uitstrijkje waarbij de huisarts of praktijkassistente met een borsteltje cellen van de baarmoedermond afneemt. In eerste instantie draait het vooral om het opsporen van dat hoog-risico HPV. Als dat niet aanwezig is, is de kous af. Wordt er wel hoog-risico HPV gevonden, dan volgt controle onder de microscoop van de afgenomen cellen. Binnen vier weken na het onderzoek ontvangen vrouwen een brief van de regionale screeningsorganisatie met de uitslag en eventueel een advies. De uitslag varieert van niets afwijkends (PAP 1), ietwat afwijkend (PAP 2), matig afwijkend (PAP 3a), iets meer dan matig afwijkend (PAP 3b), ernstig afwijkend (PAP 4), zeer afwijkend en niet goed te beoordelen (PAP 5).

Van Trommel: “Afhankelijk van die uitslag en de aan- of afwezigheid van hoog-risico HPV komt er een advies. In het ene geval is dat om over zes maanden een nieuw uitstrijkje ter controle te laten maken, in het andere geval kan worden aangeraden om naar de gynaecoloog te gaan voor een inwendig onderzoek en inspectie van de baarmoedermond met een vergrootglas (colposcopie).” Het lijkt vanzelfsprekend om zo’n advies op te volgen, maar dat blijkt niet zo te zijn. 33% van de Nederlandse vrouwen die na een uitstrijkje het advies krijgen om naar de gynaecoloog te gaan, doet dat niet. Van Trommel: “Wij weten niet precies waarom. Soms speelt angst een rol, soms wordt er te weinig waarde aan het advies gehecht. Het is een ingewikkeld fenomeen waarop alle betrokkenen nog geen grip hebben, al proberen we dat wel te krijgen.”

Kwestie van schaamte

Angst voor het onderzoek of onderschatting van het belang kan een rol spelen. Een andere belangrijke verklaring voor de lage opkomst bij het bevolkingsonderzoek én voor het hoge percentage dat het advies om naar de gynaecoloog te gaan negeert, is dat rond baarmoederhalskanker een zweem van schaamte hangt. Het HPV-virus wordt door vrouwen én mannen doorgegeven via de slijmvliezen bij seksueel contact. In de praktijk betekent dit dat acht op de tien mensen ooit besmet wordt. De meesten ‘klaren’ het virus binnen twee jaar zelf via hun afweersysteem. Bij 2-5% ruimt het lichaam het virus echter niet op, waardoor het door de tijd heen de kans krijgt om gezonde cellen te veranderen. Soms breiden die cellen zich uit naar diepere of onderliggende lagen, soms ontstaat zo kanker. Het betreft niet altijd de baarmoeder(hals), ook anus- en vaginakanker kunnen door het HPV-virus worden veroorzaakt. Seksueel overdraagbaar, vagina, baarmoedermond, anus – het zijn precies die woorden die ervoor zorgen dat er een taboe rust op de preventie en screening van deze kankersoort. Daarbij wegen culturele en religieuze overtuigingen of het gebrek aan juiste informatie soms zwaarder dan de eigen gezondheid. Van Trommel: “Een uitstrijkje laten maken kan extra gevoelig liggen bij bijvoorbeeld Turkse of Marokkaanse vrouwen, zeker als de huisarts een man is.

Ook kan in een gelovige gemeenschap het idee bestaan dat ‘een goede vrouw’ zo’n onderzoek niet nodig heeft, want ze heeft immers maar seks met één partner, dus de kans op HPV-besmetting is klein. In de vier grote steden is de opkomst van vrouwen met een niet-westerse migratieachtergrond veel lager dan het landelijk gemiddelde. Soms doet maar een op de drie vrouwen mee aan het bevolkingsonderzoek.” Daarnaast kunnen praktische zaken spelen, zoals het druk hebben, of de oproep wordt vergeten. Daarom is er een HPV-zelfafnametest ontwikkeld die in de uitnodigingsbrief van het bevolkingsonderzoek wordt aangeboden en direct kan worden aangevraagd. Van Trommel: “Vrouwen kunnen de test thuis zelf in alle privacy afnemen door met een borsteltje cellen uit de vagina te verzamelen en dit op te sturen. De resultaten zijn even betrouwbaar als een uitstrijkje wanneer het gaat om het detecteren van afwijkingen die ertoe doen.”

Voorkomen is beter

Naast een periodiek uitstrijkje is er sinds 2010 een ander wapen in de strijd tegen baarmoederhalskanker: vaccinatie. In het jaar dat kinderen 10 worden, krijgen Nederlandse meisjes (en sinds 2022 ook jongens) twee prikken aangeboden. Jongeren van 15 tot 18 jaar hebben er drie nodig voor een goede bescherming. Ook iedereen tussen 18 en 26 jaar kan zich gratis laten vaccineren.
Om baarmoederhalskanker en de voorstadia op tijd op te sporen, doet Van Trommel onderzoek om te kijken of met andere manieren van screenen meer vrouwen bereid zijn om mee te doen met het bevolkingsonderzoek. “Het belangrijkste is dat iedereen doordrongen raakt van het belang van het periodieke uitstrijkje, en daar ook vrij toegang toe heeft. Om tegemoet te komen aan vrouwen voor wie deelname op dit moment problematisch is, zijn we daarom aan het experimenteren met andere testvormen. Zoals urinetests om baarmoederhalskanker en de voorstadia in urine op te sporen. Juist omdat het medisch mogelijk is om deze vorm van kanker vaak in een vroeg stadium te ontdekken, willen we daar de hele samenleving bij betrekken en mensen informeren op manieren die voor iedereen begrijpelijk en toegankelijk zijn. Dat kan letterlijk levens schelen.”

6x PAP

Na een uitstrijkje zijn er zes uitslagen mogelijk. Kijk hier welke variaties er zijn en welke vervolgstappen daarbij horen.