Een depressie zit niet altijd tussen de oren

In Nederland krijgt een kwart van de mensen tussen de 18 en 75 jaar een depressie. Het goede nieuws is dat de oorzaak lang niet altijd psychisch is. Als de somberheid is ontstaan door een gebrek aan vitamine B12, is het probleem snel opgelost.

Toen Sophie (46) met haar sombere stemming aanklopte bij de huisarts, verwees hij haar naar de psycholoog. “Ik volgde een aantal maanden gedragstherapie. Dat hielp me om mijn negatieve denkpatronen te herkennen en enigszins te doorbreken, maar ik bleef dat lege gevoel houden. Mijn leven leek zinloos. Als ik zag hoeveel plezier anderen hadden, deed het pijn omdat ik niet kon genieten, niet kon meedoen. Ik bleef somber. In dezelfde periode kreeg ik last van buikpijn en diarree. Op advies van een vriendin ging ik weer naar de huisarts. Uit een bloedtest bleek dat ik coeliakie (glutenintolerantie) heb. Nadat ik was begonnen aan een glutenvrij dieet, voelde ik me binnen enkele weken veel beter. Dat ik zo depressief was geworden, had te maken met een gebrek aan vitamine B12. Door beschadigingen in mijn darmen kon ik die niet goed opnemen.”

Door de barrière

Genieten van gewone dingen is er niet bij als je depressief bent. Je voelt je moe, bent apathisch en vindt jezelf waardeloos. Die gevoelens kunnen maanden aanhouden. Sommige mensen met een depressie zien zelfs het leven niet meer zitten. In Nederland krijgt ongeveer een kwart van de volwassenen van 18-75 jaar ooit te maken met een lichte tot zware depressie, blijkt uit onderzoek van het Trimbos-instituut. Somberheid ontstaat vaak na een ingrijpende gebeurtenis. Het is een normale reactie als je een groot verlies moet verwerken. Als de sombere stemming aanhoudt, is er sprake van een depressie. Die kan gepaard gaan met lichamelijke klachten als slapeloosheid of chronische pijn. Minder bekend is dat ook lichamelijke aandoeningen en medicijnen de oorzaak van een depressie kunnen zijn. Dan bestaat de kans dat je voor hulp naar de psycholoog gaat, terwijl de oplossing ergens anders moet worden gezocht. Hoe dat komt? We leggen misschien niet altijd zo makkelijk het verband tussen een somber gevoel en wat er in de rest van ons lichaam gebeurt. Alsof wat er in het brein gebeurt min of meer is losgekoppeld van de rest van het lichaam. Dat is niet zo’n gekke gedachte. Er bestaat een onzichtbare scheidslijn tussen het brein en de rest. De hersenen worden beschermd tegen ongewenste stoffen door de bloedbreinbarrière.

Die filtert het bloed zodat het schoon en bruikbaar is om de hersenen van energie (glucose) te voorzien. Toch sijpelen er aardig wat stoffen door deze barrière heen. Alcohol dringt moeiteloos door tot de grijze massa. Het is dus misschien geen toeval dat alcohol nogal eens betrokken is bij het ontstaan van depressies.

De volgende medicijnen kúnnen je stemming negatief beïnvloeden of depressieve gevoelens versterken. Dit lijstje is niet volledig, lees dus altijd goed de bijsluiter van de medicijnen.

• Benzodiazepines (slaap- en kalmeringspillen)
• Corticosteroïden
• Bètablokkers
• Finasteride en dutasteride (5-a-reductaseremmers)
• Gabapentine en andere medicijnen tegen epilepsie
• Isotretinoïne (tegen acné)

Erger dan de kwaal

Hetzelfde geldt voor sommige medicijnen. Zo zijn benzodiazepines (veelgebruikte kalmeringsmiddelen) niet alleen verslavend, ze kunnen ook zorgen voor somberheid. Bij kwetsbare personen kan die uitmonden in een depressie en zelfs leiden tot zelfmoordgedachten. Esther vertelt het verdrietige verhaal van haar zus: “Ze was een prachtige, vrolijke meid, iedereen keek om als zij voorbijliep. Maar ze was ook erg gevoelig en had een moeilijk jeugd. Rond haar dertigste belandde ze in een crisis. Dat gaf zo veel spanningen dat ze kalmeringspillen kreeg van de huisarts. En slaappillen. En nog meer slaappillen. Hoewel ze het idee had dat die pillen haar hielpen om te ontspannen en te slapen, merkte haar omgeving dat ze steeds verdrietiger en somberder werd.

Ze zei regelmatig dat ze dacht aan zelfmoord en uiteindelijk deed ze ook een poging. De eerste keer kwam ze er goed vanaf, maar een paar maanden later probeerde ze het opnieuw. Ze raakte in coma, waar ze na maanden beschadigd uitkwam.” Inmiddels is de gangbare opvatting dat huisartsen wel drie keer moeten nadenken voordat ze dit soort medicijnen voorschrijven. Toch slikken veel mensen ze nog steeds bij angst of slapeloosheid (en depressie), en vaak voor een korte periode, ondanks de risico’s van verslaving en verergering van de depressie.

• Ontregeling of afname van de geslachtshormonen. Denk aan de puberteit, een zwangerschap, de overgang bij vrouwen en de ‘penopauze’ (afname testosteron bij mannen van middelbare leeftijd).
• Traagwerkende schildklier.
• Vitaminegebrek. Te weinig vitamine B12 en foliumzuur kan de oorzaak zijn van depressie en zelfs psychose. Veganisten lopen een groter risico op een B12-tekort.
• Darmklachten. Je darmflora heeft veel invloed op je stemming. Van de mensen met prikkelbare darmen heeft 60% een stemmingsstoornis. Ook bij coeliakie (glutenallergie) kan depressie ontstaan door vitaminegebrek.
• Overgewicht. Dit is een risicofactor voor het ontstaan van een depressie omdat vetweefsel zorgt voor ontstekingen in het lichaam en de hersenen.
• Ziekte van Parkinson en ziekte van Alzheimer.
• Hart- en vaatziekten.
• Hersentumoren kunnen een oorzaak zijn, maar dit is uiterst zeldzaam.
• Slaapgebrek. Al na één nacht niet slapen kan je stemming negatief worden.

Somber door vet

Er zijn meer stoffen die invloed hebben op het brein. Jarenlang hebben wetenschappers zich afgevraagd waarom mensen met overgewicht vaker depressief zijn. Het meest voor de hand liggende antwoord was altijd: ze zijn vast ongelukkig vanwege hun uiterlijk. Inmiddels weten we dat het ingewikkelder ligt. Het vetweefsel van mensen met overgewicht is in lichte mate ontstoken: een laaggradige ontsteking. De stofjes die voor die ontstekingen zorgen, hebben effect op de hersenen. Ze blijken ook bij mensen die níet te zwaar zijn depressies te veroorzaken. Daarnaast kunnen depressieve mensen zich vergrijpen aan troosteten, waardoor ze zwaarder worden en een negatieve spiraal ontstaat. “Het vervelende van depressieve klachten is dat we niet altijd kunnen aanwijzen wat oorzaak is en wat gevolg”, zegt huisarts Ellen Jansen. “Iemand met een chronische aandoening die daardoor ernstig wordt beperkt in het normale leven, kan daar depressief van worden. Wij proberen te achterhalen of er een lichamelijke oorzaak is voor een depressie. Maar mensen realiseren zich niet altijd dat hun klachten daardoor kunnen komen. Misschien melden ze de klachten wel, maar denken ze zelf aan een psychische oorzaak. Hartkloppingen door stress bijvoorbeeld, terwijl die ook het gevolg kunnen zijn van een te snel werkende schildklier. Dat kan het vinden van een lichamelijke oorzaak bemoeilijken. Hoe vollediger de patiënt de klachten omschrijft, hoe groter de kans dat we tot een passende behandeling komen. Het is dus belangrijk dat mensen openstaan voor het idee dat depressie een lichamelijke oorzaak kan hebben. Daarom maken we ook gebruik van de VierDimensionale KlachtenLijst, die bestaat uit vijftig vragen om helder te krijgen of het gaat om ‘mentale of fysieke’ depressie, om angstklachten of stress.”

Stemmingbepalers

Een valkuil is dat we graag geloven dat we onze gedachten kunnen kiezen en sturen. Gewoon positief denken, dan komt alles goed. Iemand die daar rotsvast in gelooft, staat minder open voor de mogelijkheid dat een depressie ook een fysieke oorzaak kan hebben. Het punt is dat we onze gedachten lang niet zo in de hand hebben als we graag denken. De hersenen worden aangestuurd door stofjes die de stemming bepalen (neurotransmitters). Sommige neurotransmitters drukken op de rem, andere geven gas.
Zo ontstaan eerder prettige of juist vooral sombere gedachten. Deze neurotransmitters worden beïnvloed door zonlicht, slaap, stress en hormonen. Een concreet voorbeeld: bij honger maakt het lichaam eetlusthormonen aan die een signaal uitzenden naar de hersenen. Daardoor ga je automatisch vaker aan eten denken. En als de zon volop schijnt, maak je meer serotonine aan, wat bijdraagt aan een gevoel van geluk.
Volgens Jansen zijn hormonen de meest voorkomende lichamelijke oorzaak van depressieve klachten, met name de geslachtshormonen. “Denk aan postnatale depressie en vrouwen in de overgang. Minder bekend is dat dit bij vrouwen al vanaf hun veertigste kan gaan spelen. Dan begint soms al het afbouwen van de vruchtbaarheid zonder duidelijke signalen. Bij hen zie je depressies die vaak niet worden herkend als hormonaal. Als een vrouw tegelijkertijd ook andere klachten heeft, zoals gewrichts- of buikklachten, is dat een sterke aanwijzing dat er meer aan de hand is. Hormoontherapie kan deze vrouwen enorm helpen.”

• Koolhydraten (suikers en zetmeel) zijn een belangrijke brandstof voor het lichaam. Ze geven de hersenen een signaal om meer serotonine te maken, daarom is ‘troosteten’ vaak zoet; dit zorgt écht dat je je even beter voelt. Voeding die arm is aan koolhydraten, zoals het Atkins-dieet, zou in theorie moeten zorgen voor vetverbranding en de vorming van ketonen. Dat zijn stofjes waardoor je je energiek zou moeten gaan voelen. Dat werkt niet altijd even goed. Een deel van de mensen die een lowcarb-dieet volgen, voelt zich juist lusteloos en soms zelfs depressief. Dat is geen ‘afkickverschijnsel’ omdat je verslaafd zou zijn aan koolhydraten – je lichaam is gemáákt om koolhydraten te verbruiken. Het komt simpelweg doordat je lichaam niet goed kan overschakelen op de verbranding van vet en ketonen. In de VS noemen ze dat vervelende gevoel de lowcarb-blues. Die zijn snel te verhelpen door een broodje of wat aardappels te eten. Mensen die veel last hebben van lowcarb-blues kunnen beter een ander dieet volgen.

Door de schildklier

Ook een tekort aan schildklierhormoon is een veelvoorkomende oorzaak van een sombere stemming. Circa een op de vijf vrouwen ontwikkelt na de menopauze een trage schildklier. Dit komt lang niet altijd aan het licht, maar twee procent van deze vrouwen krijgt een diagnose (en medicijnen). Zoals Liesbeth (56): “Ik was altijd een energiek type. Na de overgang veranderde dat. Ik vond mijn werk niet meer zinvol en zag mijn huwelijk niet meer zitten. We zijn in 2017 zelfs gescheiden. Het liefst bleef ik dag en nacht in bed met de dekens over mijn hoofd, alleen de noodzakelijke dingen deed ik. Ik gaf de overgang de schuld en hoopte dat het over zou gaan, maar er kwam geen eind aan. Toen ik naar de huisarts ging, stelde zij voor om mijn bloed te onderzoeken. Uit de test kwam het verlossende woord: mijn schildklier werkte te traag. Ik kreeg schildklierhormoon en binnen een halfjaar was ik weer mijn vrolijke, enthousiaste zelf. Ik zou graag teruggaan naar mijn ex, maar hij heeft een nieuwe liefde. Dat doet pijn, maar anders dan die depressieve gevoelens is dit een pijn waarmee ik kan omgaan.”