Van plastic zakje tot regenjas en tandpasta: het gevaar van hormoonverstoorders

Van plastic zakje tot regenjas en tandpasta: bijna alles wat we dagelijks gebruiken bevat hormoonverstoorders. Deze chemische stoffen schoppen volgens deskundigen allerlei processen in ons lichaam in de war. Wat nu?

Jarenlang waren we gelukkig met onze pannen met antiaanbaklaag, perfect om zonder al te veel olie of boter toch een lekker omeletje in te kunnen bakken. Tot ze zo’n tien jaar geleden opeens in een kwaad daglicht kwamen te staan. In de kranten verschenen verontrustende verhalen: de laag teflon die het aanbakken voorkwam, bevatte PFOA (perfluor-octaanzuur). Kanker, leveraandoeningen en een hoog cholesterol zouden het gevolg kunnen zijn. Dus ging PFOA in 2015 wettelijk in de ban – het mocht niet meer in consumentenproducten worden gebruikt. Maar we wilden nog steeds gehaktballen en pannenkoeken die niet aanbakten. Daarom werd de antiaanbak-laag voortaan met andere chemische goedjes op de bodem van de pan geplakt. Deze vervangers blijken echter ook niet altijd honderd procent veilig te zijn, ze kunnen onze hormoonhuishouding in de war schoppen. Wat zijn hormoonverstoorders eigenlijk? Waarom zijn ze schadelijk, voor wie, en is er reden tot paniek?

Langer houdbaar

Voor de duidelijkheid: als we het over hormoonverstoorders hebben, gaat het niet alleen over de antiaanbaklaag. Deze chemische, lichaamsvreemde stofjes zitten ook in verpakkingen, speelgoed en tuinslangen. In tandpasta, crèmes en lotions. In kleding, tapijten en meubelen. Dit is volgens toxicoloog Majorie van Duursen, die aan de Vrije Universiteit onderzoek doet naar hormoonverstorende stoffen, nog maar het topje van de ijsberg: “Het zijn er enorm veel en de toepassing is ongelooflijk breed. Ze worden bijvoorbeeld gebruikt om parfum langer te laten geuren, om regenjassen en papier waterafstotend te maken en als vlamvertrager zodat vloerbedekking en kleding niet snel in brand vliegen.” Bekende hormoonverstoorders zoals parabenen maken verzorgingsproducten langer houdbaar, ftalaten maken plastic en rubber buigzaam, bisfenolen worden gebruikt om hard kunststof te vervaardigen.

Doordat deze stoffen in bijna alle spullen zitten die je regelmatig gebruikt, kom je er dagelijks op allerlei manieren mee in contact. Je ademt ze in als ze worden afgegeven door de verf waarmee de huiskamer gewit is. De huid komt ermee in aanraking als je je wast met zeep die ze bevat. Ook krijg je ze binnen als je groente of fruit eet die is behandeld met bestrijdingsmiddelen. “Zo worden we dagelijks blootgesteld aan een cocktail van allerlei stoffen die mogelijk onze hormoonhuishouding beïnvloeden.”

Uit balans

Hoe dat werkt? “Soms lijken de chemische stoffen erg op natuurlijke hormonen”, legt Van Duursen uit. “Het lichaam weet dan niet altijd het onderscheid te maken, waardoor een lichaamscel hetzelfde reageert op de chemische stof als op het lichaamseigen hormoon. Dat kan een reactie geven die op dat moment niet zou moeten plaatsvinden. Soms hinderen de chemische stoffen ook het transport van de natuurlijke hormonen door het lichaam. Of ze beïnvloeden de aanmaak van natuurlijke hormonen, waardoor je er meer of juist minder van produceert.”
Met alle gevolgen van dien, want hormonen spelen een belangrijke rol in ons lichaam. Als boodschappers brengen ze berichten over van het ene orgaan naar het andere. Door op het juiste moment precies een juiste hoeveelheid hormoon af te geven, regelen ze bovendien essentiële functies zoals lichaams­temperatuur, stofwisseling, slaap, honger, libido en bloedsuikerspiegel. Wanneer die processen in de war geschopt worden, kan dat allerlei consequenties hebben. Van Duursen: “Zo kunnen cellen gaan delen, en bij vrouwen kan de menstruatiecyclus verstoord raken. Ook kan de ontwikkeling van organen, van hersenen tot geslachtsorganen, anders verlopen. Daarom maken we ons ook het meest zorgen om de effecten van hormoonverstoorders op baby’s, jonge kinderen en pubers. Bij volwassenen die worden blootgesteld kun je effecten verwachten, alleen verdwijnen die meestal weer als er geen blootstelling meer is. Maar baby’s, jonge kinderen en pubers zijn in ontwikkeling, hun organen en hormoonhuishouding moeten nog rijpen. Als daarin een storing optreedt, kan dat tot serieuze, blijvende gezondheidsproblemen leiden.”

Wie doet wat?

Alleen is het ontzettend lastig te zeggen hoe en in welke mate hormoonverstoorders ziek kunnen maken. Het is namelijk niet zo dat één bepaald stofje één bepaalde ziekte veroorzaakt, aldus Van Duursen. “Allereerst zijn ziektes complex en ook afhankelijk van bijvoorbeeld erfelijke aanleg en leefstijl. Daarbij zijn er grote variaties in hoe hormoonverstoorders werken. Ze kunnen de ontwikkeling en het functioneren van diverse organen op allerlei manieren heel subtiel beïnvloeden. Bovendien zijn de effecten vaak pas op de langere termijn duidelijk. Niemand wordt op een ochtend wakker met een extra arm of oog.”
Hoewel we veel nog niet weten over hormoonverstoorders, staat vast dat ze kunnen bijdragen aan een breed scala van aandoeningen. “Immuunziekten en vruchtbaarheidsproblemen bijvoorbeeld, obesitas, een verlaagd IQ, ADHD, borst-, prostaat- en teelbalkanker. Ook alzheimer en parkinson, autisme, astma en schildklierproblemen worden ermee in verband gebracht.”
Waarom deze stoffen dan niet verboden zijn, blijkt een ingewikkelde kwestie. “We hebben helaas nog niet genoeg goede testen om de werking van al die chemische stoffen en hun effecten op de gezondheid aan te tonen”, vertelt Van Duursen. “Er worden wel stappen gezet en onderzoek is in volle gang, maar al die stofjes stuk voor stuk identificeren en classificeren is een complexe klus die veel tijd in beslag neemt.” De overheid erkent wel degelijk dat hormoonverstoorders schadelijk kunnen zijn, maar pas met deze identificatie en classificatie kunnen wetten en regels worden gemaakt.

Kleine hoeveelheden

Meer kennis is zeker nodig, maar we hoeven niet meteen bang te zijn dat we allemaal dood zullen neervallen of met volle zekerheid serieus ziek gaan worden van hormoonverstoorders. Want al zitten hormoonverstoorders in ontzettend veel producten die we dagelijks gebruiken, het zijn over het algemeen extreem kleine hoeveelheden. Neem de parabenen in cosmetica. Die werken een beetje zoals het natuurlijke vrouwelijke geslachtshormoon oestrogeen, maar dan 1000 tot 100.000 keer minder sterk. Volgens het RIVM zou er, met de kennis die we nu hebben tenminste, bij normaal gebruik geen risico moeten zijn om hierdoor te veel hormoonverstorende stoffen binnen te krijgen. Bovendien kan je lichaam een bepaalde mate van hormoonschommelingen zelf herstellen zonder dat dit schadelijke gevolgen heeft voor de gezondheid.
Aan de andere kant ziet Van Duursen het aantal mensen met hormoongevoelige ziektes, zoals borstkanker en obesitas, toenemen. Ze denkt dat ze bij íedereen hormoonverstoorders zou aantreffen als ze urine of bloed zou testen. “Het is een maatschappelijk probleem dat eigenlijk alleen is op te lossen met strengere maatregelen en goede vervangers.” Tot die tijd kunnen wel zelf het risico verminderen door ons ervan bewust te zijn waar hormoonverstorende stoffen allemaal in zitten, veilige keuzes te maken en het contact ermee tot een minimum te beperken. “Dat is het beste advies dat ik voorlopig kan geven.”

In Europa hebben iets meer dan honderd stoffen officieel het label ‘hormoonverstorend’ gekregen en nog eens zoveel stoffen liggen onder de loep. Maar volgens sommige wetenschappers is het aantal hormoonverstorende stoffen mogelijk veel groter, er zijn er misschien wel zo’n achthonderd.

•• Voeding
Op groenten en fruit zitten pesticiden. Zware metalen nestelen zich graag in vlees, vis en zuivel. Ook coatings van pakken drinken en conserven in blik zijn niet vrij van hormoonverstoorders.

•• Plastic
Drinkbekers, bewaarbakjes en andere plastic gebruiksvoorwerpen bevatten vaak bisfenolen. Een daarvan, bisfenol A, is in persoonlijke verzorgingsproducten, babyflessen en verpakkingen van babyvoeding inmiddels verboden. Andere bisfenolen zijn dat nog niet.

•• Cosmetica
In tandpasta, shampoo, zeep, bodylotion, crème en deodorant zitten parabenen om deze verzorgingsproducten langer houdbaar te maken. Handgels en wasmiddelen bevatten ook stoffen die mogelijk schadelijke effecten hebben.

•• Speelgoed
Het plastic waarvan speelgoed gemaakt is, bevat vaak hormoonverstoorders. Kinderen komen hier makkelijk mee in contact als ze de speeltjes in hun mond stoppen.

•• Textiel
Waterafstotende jassen, plastic bedrukking op een trui en gordijnen waarin brandvertragers verwerkt zijn, vormen een potentieel risico.

•• Geneesmiddelen
De anticonceptiepil verstoort bewust de hormoonhuishouding zodat je niet zwanger wordt. Andere medicijnen, waaronder antibiotica, aspirine en paracetamol, kunnen dat onbedoeld ook doen.

•• Interieur
Meubels, tapijten, behang en verf bevatten minuscuul kleine deeltjes van stoffen die de hormoonhuishouding kunnen beïnvloeden. Ook schoonmaakmiddelen en luchtverfrissers zijn niet veilig.

Dág plastic!

Handige tips voor minder plastic in huis: libelle.nl/minderplastic.

*Bron: Het Parool 11 februari 2022 i.s.m. New Scientist