PREMIUMonderbuikgevoel
Waarom je een fit brein van een gezonde buik krijgt (en andersom)
Niet voor niets worden onze darmen weleens het ‘tweede brein’ genoemd. Je hoofd en buik zijn rechtstreeks met elkaar verbonden door een belangrijk zenuwstelsel. En wie dat weet, kan er haar voordeel mee doen.
Jarenlang had Anne (37) enorme last van haar buik en darmen. “Vooral doordeweeks voelden die pijnlijk, gespannen en opgeblazen”, vertelt ze. “Soms stond ik er al mee op, andere keren kwam het in de loop van de dag opzetten. Meer dan eens ben ik ervoor bij de dokter geweest, maar behalve verlichtende medicijnen voorschrijven kon die er niet veel aan doen. Daarom probeerde ik zelf van alles uit, zoals speciale diëten om erachter te komen of ik soms een voedselintolerantie had. Of ik stopte met het drinken van cappuccino uit de machine op mijn werk, met het idee dat de melkpoeder waarmee die was gemaakt misschien de boosdoener was. Maar mijn experimenten leverden nooit wat op.”
Tot de pandemie zich aandiende, waardoor Anne besloot gezellig in te trekken bij haar vriend en begon met thuiswerken. Met als gevolg een stuk minder stress in haar leven. “In beslag genomen door corona had ik het in het begin niet zo in de gaten. Maar na verloop van tijd besefte ik opeens dat ik al een hele tijd geen last meer had gehad. Ik kon me nooit zo veel voorstellen bij de connectie tussen buik en hoofd, maar ik ben er nu van overtuigd dat die bestaat.”
Een buik uit balans
Artsen noemen het dysbiose: een verstoorde balans van de darmbacteriën. Ze onderscheiden daar drie soorten in.
• Antibiotica doodt slechte bacteriën, maar maakt ook de goede een kopje kleiner. En soms geeft dat andere slechte bacteriën de kans om welig te bloeien. Dat leidt tot een darmflora waarin ziekmakende microben de dienst uitmaken.
• In het geval van bijvoorbeeld chronische darmontsteking is er vooral een tekort aan goede bacteriën.
• Ook kan er te weinig diversiteit aan darmbacteriën zijn. Dat is een conditie die in de westerse wereld met al z’n bewerkte voedsel veel voorkomt.
Tweede brein
Annes overtuiging is zeker geen rare aanname. Je brein en darmen staan inderdaad met elkaar in verbinding door een lange zenuw. De zogenoemde ‘nervus vagus’ begint in de hersenen en kronkelt via de hals, borstkas en slokdarm naar beneden, waar het vertakt richting de darmen. Daar verbindt het zich met het enterisch zenuwstelsel. Dat is het zelfstandig opererende zenuwstelsel van de darmen, een netwerk van miljoenen met elkaar verbonden zenuwcellen die in vorm en werking vergelijkbaar zijn met de hersenen. Op eigen houtje regelt het bijvoorbeeld de bloedstroom, de doorlaatbaarheid van de darmwand en de afscheiding van darmsappen. Net als de bewegingen die ervoor zorgen dat voedsel wordt gekneed, verteerd en zich uiteindelijk als ontlasting naar buiten beweegt. Informatie over al die processen stuurt het enterisch zenuwstelsel via de nervus vagus naar het brein.
Ook produceren de darmzenuwcellen boodschappersstoffen, wel meer dan dertig zelfs, om met het hoofd te communiceren. Zoals serotonine en dopamine, allebei stofjes die ook wel bekendstaan als gelukshormoon en een blij, fijn gevoel geven. En bijvoorbeeld cholecystokinine, dat de hersenen laat weten dat we vol zitten en dus niet nog een keer hoeven op te scheppen. Verder is er gamma-aminoboterzuur, dat als een tranquilizer werkt. Niet gek dus dat de darmen ook weleens ons ‘tweede brein’ worden genoemd.
Mindfulness en hypnose
Heske (41) liep meer dan dertig jaar rond met een harde, pijnlijke en opgezwollen buik. Daardoor zat ze ook mentaal niet lekker in haar vel. Tot ze kennismaakte met mindfulness. “Ik had toen al van alles geprobeerd om van mijn klachten af te komen, zoals verschillende diëten. Helaas zonder succes. Maar meditatie werkt bijna direct. Ik ga liggen en doe dan een bodyscan: dat betekent dat ik in twintig minuten met mijn aandacht mijn hele lichaam van boven naar beneden afga. Bij mijn buik sta ik stil bij wat ik voel, soms visualiseer ik het ook, en laat dat gevoel er dan zonder oordeel zijn. Die neutrale observatie heeft me laten zien dat er een emotionele klomp in mijn darmen zat, die ik uiteindelijk met therapie heb weten te verwerken. Maar alleen het bewust stilstaan bij het gevoel zonder dat te labelen als pijn, maakte al een heel groot verschil.” Als hypnotherapeut weet Heske, en de wetenschap heeft allerlei bewijs voor die bevinding, dat hypnose ook goed helpt bij darmklachten. “Ik ben er inmiddels helemaal vanaf.”
Goede en slechte darmbacteriën
De biljoenen bacteriën in de darmen doen mee in het gesprek tussen buik en hoofd. Sommige daarvan – onderzoekers ontdekten onlangs dat het zogenaamde ‘darmmicrobioom’ uit wel 160 verschillende bacteriesoorten bestaat – horen van nature in het darmgestel thuis en doen goed werk. Zo bevorderen ze de spijsvertering en versterken ze je immuunsysteem. Andere, die meestal met voedsel mee naar binnen liften, maken juist ziek en veroorzaken ontstekingen, intoleranties en diarree. Al die darmbacteriën communiceren ook weer met de hersenen. Want via de nervus vagus en de hormonen en boodschappersstoffen die ze uitscheiden, sturen ze allerlei signalen naar de bovenkamer. Zoals cytokines in het geval van een ontsteking: hormonen die niet alleen het immuunsysteem activeren maar ook de hersenen laten weten dat er iets niet goed zit, waardoor die kunnen reageren met bijvoorbeeld pijn of vermoeidheid.
Omgekeerd zendt het brein trouwens ook boodschappen naar de buik. De nervus vagus staat namelijk in verbinding met de insula. Dat hersengebied regelt behalve honger, misselijkheid en verzadiging ook onze emoties en wordt in verband gebracht met psychische stoornissen zoals depressie, verslavingsgedrag en angststoornissen. En als de amygdala, een ander hersencentrum, gevaar of spanning waarneemt, laat het noodsignaal dat daarop wordt uitgezonden de darmen niet onberoerd: die reageren onmiddellijk met een onrustig gevoel.
Pro- en prebiotica
Wist je dat tachtig procent van het immuunsysteem in de darmen huist? Een gezonde darmflora is daarom onmisbaar voor een goede gezondheid. Het darmmicrobioom vaart wel bij de volgende voedingsmiddelen:
Probiotica: dit zijn goede darmbacteriën, zoals bifidobacteriën en lactobacillen. Ze zitten in gefermenteerd voedsel. In yoghurt, kefir, cottage cheese, Parmezaanse kaas, ingelegde augurken, zuurkool en appelciderazijn, bijvoorbeeld.
Prebiotica: vezels vormen een uitstekende voedingsbron voor de goede bacteriën. Groente, witte bonen, erwten, kikkererwten, lijnzaad, pompoen, vijgen, broccoli, spruitjes, havervlokken, fruit en noten bevatten veel van zulke vezels.
Fructo-oligosacchariden: dit zijn stofjes die het immuunsysteem reguleren. Ze zitten in andijvie, artisjokken, uien, knoflook, bessen, broccoli en venkel.
Miscommunicatie
Het is niet verwonderlijk dat in een systeem met zo veel radartjes dingen fout kunnen gaan. Soms sturen de darmen sterkere signalen dan normaal naar het brein, of zenden de hersenen juist verkeerde of te heftige boodschappen naar de darmen. Mogelijk komt de informatie van het hoofd niet op de juiste manier in de buik aan, of interpreteert het hoofd de informatie uit de buik fout. In elk geval kunnen zulke communicatiestoornissen tot allerlei kwalen leiden. Er moet nog veel worden uitgezocht, maar het vermoeden is dat een verstoorde darm-breinconnectie wel eens iets te maken zou kunnen hebben met obesitas, diabetes en hart- en vaatziekten. Ook denken wetenschappers dat er een verband kan zijn met autisme, alzheimer, posttraumatische stressstoornis, dementie, depressie en MS. Kinderen met autisme bijvoorbeeld, zo laten studies zien, hebben een gebrek aan specifieke darmbacteriën. En mensen met darmproblemen kampen anderhalf keer zo vaak met angst en somberheid dan gezonde mensen.
Zwarte wolk
Dat laatste ervoer Wia (48) aan den lijve. “Al sinds mijn vierentwintigste loop ik rond met wat artsen het prikkelbaredarmsyndroom noemen”, zegt ze. “Ik had de hele tijd een schurend gevoel in mijn buik en was continu aan de diarree. Toen ik een paar jaar geleden niet meer kon lopen van de pijn, zijn mijn darmen schoongespoeld. Dat maakte een einde aan de diarree, maar voelde ook als een pijnlijke, brandende wond. Bovendien bevond ik me opeens in een zwarte wolk: ik had nergens meer zin in en vond niets meer leuk, terwijl ik op zich gelukkig was met mijn leven. Ik ben toen probiotica gaan slikken. En heel geleidelijk, het heeft een jaar geduurd, genas de wond. Mijn ontlasting werd beter, de pijn verdween en de somberheid ook.”
Buik als boosdoener?
Er zijn steeds meer aanwijzingen dat de oorzaak van bepaalde ziekten weleens in de darmen kan liggen.
• In geval van de ziekte van Parkinson sterven in een hersennetwerk steeds meer hersencellen af. Recent onderzoek toont nu aan dat lang voordat de ziekte tot uiting komt, het darmzenuwstelsel al verstoord is.
• Multiple Sclerose is een auto-immuunziekte. Studies wijzen uit dat de darmflora van MS-patiënten uit balans is.
• Mensen met overgewicht hebben relatief veel bacteriën van de soort bacteroides. Die staan erom bekend meer energie uit voedingsstoffen te halen, wat tot extra kilo’s kan leiden. Bovendien lijkt obesitas samen te gaan met een minder gevarieerde bacteriesamenstelling in de darmen.
Pillen, voedsel, poep
Probiotica kunnen inderdaad een oplossing zijn bij darmklachten. Want deze gezondheidsbevorderende bacteriën, die in bijvoorbeeld yoghurt en zuurkool zitten en tevens als pillen verkrijgbaar zijn, kunnen het darmmicrobioom verbeteren. Wia gooide daarnaast haar eetpatroon op de schop. Ze schrapte de pakjes en zakjes, stapte van witte graanproducten over op de volkoren versies en zorgt ervoor dat ze genoeg vezels binnenkrijgt door veel groente, fruit en peulvruchten te eten. Soms hebben mensen met darmklachten ook baat bij een zogenaamde fecestransplantatie. Daarbij worden de darmen via het inbrengen van lichaamsvreemde ontlasting van goede bacteriën voorzien.
Stress in je buik
Buik en hoofd staan met elkaar in verbinding via de nervus vagus. Die zenuw heeft een broertje, de sympathicus, die op prikkels en gevaren van buiten reageert. In zo’n stresssituatie neemt de sympathicus het roer over om het lichaam tegen de dreiging te beschermen. Op zich een goede reactie natuurlijk, alleen zijn de darmen de dupe. Want de dominantie van de sympathicus belemmert de nervus vagus in zijn functioneren. En dat kan spijsverteringklachten, buikpijn, misselijkheid, verstopping en diarree veroorzaken. Als de sympathicus vaak in actie komt, ontstaan er ook ongunstige veranderingen in de samenstelling van de darmflora. Niet vreemd dus dat stress vaak op de buik slaat.
Maar het lastige is dat onmogelijk valt te zeggen wat bij wie effect zal hebben. Door onder meer erfelijkheid, leeftijd, voeding en medicijngebruik, verschillen de darmen namelijk van persoon tot persoon. En hoe het hoofd functioneert, is ook voor iedereen anders. Wat voor de een werkt, doet voor de ander daarom niets en andersom.
Toch is het inzicht dat allebei een rol kunnen spelen handig. Dat biedt bij depressie bijvoorbeeld de mogelijkheid ook eens na te gaan hoe gezond de buik is. En om bij darmproblemen stil te staan bij de gesteldheid van de geest. In elk geval is Anne tot op de dag van vandaag klachtenvrij. “De veilige zekerheid van het samenwonen en de rust van het thuiswerken, weg uit de kantoortuin met al die prikkels en drukte, hebben ervoor gezorgd dat ook mijn darmen, zonder dieet of nieuwe eetgewoontes, zijn gekalmeerd.” Ook met Wia gaat het nog steeds uitstekend: “Na jaren tobben voel ik me nu zowel mentaal als lichamelijk topfit.”
- Meer lezen De Zwitserse arts Gregor Hasler verzamelde in het boek De darm-breinconnectie (€ 21,95, Uitgeverij Nieuwezijds) de nieuwste inzichten over het verband tussen geestelijke en lichamelijke gezondheid.
