Zó herken je een melanoom op tijd

Dat zonnen schadelijk kan zijn en smeren een must is, weten we wel. Maar hoe herken je een ‘fout plekje’ en welke behandelingen zijn er als het geen onschuldig sproetje is?

Annette (51): “Twaalf jaar geleden ontdekte mijn man een gekke moedervlek op mijn kuit. Ik zit sowieso onder de moedervlekken, maar deze was anders, niet rond, maar met barstjes. Een soort platte wrat, die jeukte en donker van kleur was. Maandag zat ik bij de huisarts, woensdag bij de dermatoloog en vrijdag werd ik geopereerd. Het was foute boel, ik had een melanoom, meteen de ernstigste vorm van huidkanker. De operatie was het begin van een heftige periode.”

Brandschade

Huidkanker is de meest voorkomende kankersoort. 82.800 mensen kregen in 2021 de diagnose, 921 stierven eraan. Van hen overleden er 788 aan een melanoom. Dat zijn indrukwekkende cijfers die in de toekomst niet zullen dalen, vreest prof. dr. John Haanen. Hij is als internist-oncoloog verbonden aan het Amsterdamse in kanker gespecialiseerde ziekenhuis Antoni van Leeuwenhoek en hoogleraar translationele immuuntherapie bij het LUMC in Leiden. “Door de zon heeft de huid het tegenwoordig meer te verduren”, vertelt hij. “Dit komt door klimaatverandering, toenemende reislust naar zonnige oorden en doordat mensen langer leven.” Uv-straling door de zon of de zonnebank is de belangrijkste oorzaak van huidkanker. “Zeker volwassenen die als kind vaak verbrand zijn, soms met blaarvorming en al, lopen risico. Te veel uv-straling kan het DNA in de huidcellen veranderen en dat kan weer resulteren in huidkanker.”
Het is bekend: hoe lichter je huid, hoe groter het risico. Hoewel Annette snel bruin wordt, heeft ze een relatief lichte huid met veel moedervlekken. “Vroeger heb ik inderdaad dagenlang liggen bakken in de zon, zonder erbij stil te staan hoe schadelijk dat kon zijn.”

De zonnebank is geen alternatief voor zonnebaden.
••
De straling is even schadelijk als die van de zon en je verbrandt net zo snel.
••
Het helpt niet om je vitamine D-gehalte op peil te houden.
••
Veel zonnebanken stralen alleen UVA-licht uit. Hierdoor bouwt de huid geen natuurlijke bescherming op en het licht veroorzaakt wel huidveroudering en huidkanker.

• Raadpleeg de huisarts bij twijfel over een verdacht plekje.
  Kijk voor voorbeelden op checkjevlekje.nl of download de huidmonitor-app via stichtingmelanoom.nl/huidmonitor.

Grote impact

De ene schade is de andere niet en de ernst varieert per soort huidkanker. Meestal ontstaat die op plekken die veel zon in de zon zijn geweest, zoals het gezicht, de rug van de hand en de schouders. Bij vrouwen wat vaker in het decolleté en op onderbenen, bij mannen op de oren, neus en de schedel als daar geen haar (meer) groeit.
Los van zeldzame vormen zijn er grofweg drie soorten huidkanker. Het basaalcelcarcinoom komt het meest voor, zo’n 60.000 nieuwe gevallen per jaar. Dit type is het minst schadelijk, want het zaait zelden uit en is goed behandelbaar. Desondanks kan de impact groot zijn. Behandelen betekent wegsnijden. Maar als er niet veel ruimte is in de diepte om het plekje goed te verwijderen, kan iemand een deel van zijn neus of oor moeten missen. Zelfs bij zo’n ‘mild’ basaalcelcarcinoom.
Een minder voorkomende maar agressievere vorm is het plaveiselcelcarcinoom. Vaak ziet dit eruit als een bleekroze knobbeltje of een ruw plekje dat groeit en soms pijnlijk is. “Dit type kan in de diepte van de huid structuren kapot-maken. Het zaait relatief snel uit en kan na verwijderen terugkomen.
De derde soort huidkanker is de gevaarlijkste: het melanoom. Meestal is dit een veranderende (moeder)vlek met een grillige rand. Hoewel dit type het minst voorkomt, zo’n 8000 diagnoses in 2022, kunnen de gevolgen enorm zijn. Zelfs dodelijk. Niet gek dus dat Annette erg schrok van de diagnose. “Mijn man was in paniek, iedereen kwam helpen, vrienden kookten en hielpen met de zorg voor de kinderen, toen vier en zes jaar. Zelf was ik ook van slag, maar ik was vooral blij dat mijn kinderen te jong waren om echt te beseffen wat er aan de hand was.”

Wat een gek plekje…

Vijftien jaar geleden had Martine, toen begin zestig, een melanoom. Daarna kreeg ze nog twee keer een basaalcelcarcinoom. Ook in haar geval was het iemand anders die haar erop attendeerde. “Het was warm, ik had een hemdje aan. Mijn dochter was op bezoek en wees mij op een ‘apart plekje’ op m’n borst. Het leek een moedervlekje, maar het was vrij grillig van vorm. De huisarts verwees me meteen door naar de dermatoloog. Tot mijn schrik was het een melanoom, maar gelukkig in een beginstadium. Ze sneden het plekje weg en een paar weken later verwijderden ze preventief de randjes. Toen die ‘schoon’ bleken te zijn, was er geen reden voor nacontrole.”
Toch bleef Martine op haar hoede, en dat was maar goed ook. Een paar jaar later zat er een vreemd bultje op haar gezicht, een basaalcelcarcinoom. “Weer ging ik onder het mes, ook die operatie was succesvol. Maar vier jaar geleden bleek een ruw plekje op mijn been wéér een basaalcelcarcinoom te zijn. Na behandeling met chemozalf verdween het, dus al met al heb ik geluk gehad.”
Martine is rossig met een blanke, sproetige huid, ze is talloze keren verbrand in haar leven. Door haar oplettende dochter kon erger worden voorkomen. “Nu smeer ik me bij elke zonnestraal in of ik bedek mijn huid. Ook controleert het ziekenhuis elk jaar mijn lichaam op afwijkende plekjes.”

Herken de melanoom

••
Ga meteen naar de huisarts bij een (moeder)vlek met één of meer van de volgende kenmerken, ook wel de ABCDE-regel genoemd.
••
Asymmetrie: de ene helft van de vlek heeft een andere kleur of vorm dan de andere helft.
••
Border/rand: de vlek heeft een onregelmatige, grillige rand.
••
Color/kleur: de vlek verandert van kleur of heeft verschillende kleuren.
••
Diameter: de vlek is groter dan 5 millimeter.
••
Evolving/evolutie: de vlek jeukt, bloedt of verandert.
Bron: kwf.nl

• Zo bescherm je jezelf tegen de zon en uv-straling.
  • Smeer jezelf regelmatig in met zonnebrandcrème met een hoge factor (SPF).
  • Ga regelmatig uit de zon. Let op: uv-straling komt ook door een parasol of door kleding heen.
  • Ben je verbrand? Blijf een paar dagen uit de zon. Zo kan de huid herstellen.
  • Verbranden als je jong bent, kan later zorgen voor huidkanker. Smeer kinderen daarom extra goed en vaak in.
  
  Meer weten? avl.nl/huidkanker, kwf.nl, stichtingmelanoom.nl

Onder het mes

Annettes melanoom werd weggesneden, destijds was dit de enige behandeling. Nog steeds is dit het eerste wat er wordt gedaan als je een melanoom hebt. Bij haar bleken de snijranden niet ‘schoon’ te zijn. Daarom werden de poortwachterklieren gecheckt, een soort lymfeklieren in de lies. Helaas werden er uitzaaiingen geconstateerd. Annette: “De besmette, maar uit voorzorg ook de niet-besmette klieren werden weggehaald. Die operaties zorgden voor allerlei complicaties, zoals slecht genezende wonden en pijnlijke ontstekingen.”
Ook kreeg ze lymfoedeem: door het weghalen van de besmette klieren verzamelde vocht zich in haar been, dat opzwol. De kans hierop is één procent, maar het is een bijwerking met veel impact die ook bij borstkanker voorkomt.

Uit het aantal sterfgevallen blijkt dat niet elke huidkankerpatiënt is geholpen met een operatie. Gelukkig zijn er nieuwe behandelmethoden zoals het (eerder) inzetten van immuuntherapie. Simpel gezegd is dit een behandeling via een infuus die je eigen afweersysteem stimuleert, waardoor het kankercellen herkent en doodt. Internist-oncoloog John Haanen: “Kankercellen zijn ongelooflijk slim. Zij wringen zich in allerlei bochten waardoor ze onzichtbaar zijn voor je afweercellen die de kanker eigenlijk zouden moeten uitschakelen. Met zogeheten immuun-checkpointremmers worden kankercellen beter zichtbaar. Dan kunnen je afweercellen ze uitroeien.”
Deze therapie is beschikbaar als nabehandeling bij patiënten met uitzaaiingen in de lymfeklieren. Maar onderzoek laat een beter en sneller effect van immuuntherapie zien als deze wordt ingezet vóórdat de tumor is verwijderd. “Dan slinkt de tumor meestal, dus de chirurg hoeft minder weg te snijden.
Een tweede voordeel is dat eventuele micro-uitzaaiingen, onzichtbaar voor artsen en apparaten, ook worden opgeruimd. Daarmee is het risico kleiner dat de tumor terugkomt, en de overlevingskans groter. Bovendien kost deze therapie maar zes weken, terwijl die als nabehandeling een jaar duurt.” Er loopt een onderzoek hiernaar bij melanoomcentra in Nederland. Als de resultaten bekend zijn, is het wachten op goedkeuring om de therapie eerder te kunnen inzetten.

Nieuwe ontwikkeling: TIL

Voor patiënten die geen baat hebben bij een operatie of immuuntherapie is er een andere veelbelovende ontwikkeling. Haanen doet onderzoek naar de TIL-behandeling, waarbij TIL staat voor Tumor Infiltrerende Lymfocyten, een soort afweercellen. “In uitzaaiingen zitten TIL’s, en die halen wij eruit. In het laboratorium vermenigvuldigen we die tot miljarden cellen, die plaatsen we terug.”
Voor patiënten is het een zware behandeling, ze moeten tweeënhalve week in het ziekenhuis liggen en krijgen dan chemotherapie en zogeheten groeifactor. De chemo vernietigt cellen en creëert zo ruimte voor die miljarden afweercellen. De groeifactor zorgt ervoor dat de afweercellen langer overleven.
Hoewel de behandeling voor patiënten naar eigen zeggen voelt alsof ze zijn overreden door een vrachtwagen, zijn de onderzoeksresultaten geweldig, zegt Haanen. “Dankzij het leger afweercellen namen de uitzaaiingen bij vijftig procent van de patiënten af. Bij twintig procent verdween zelfs alles!” Toch is het geen optie om elke huidkankerpatiënt deze behandeling te geven, gewoon voor de zekerheid. “Zo’n ingrijpende behandeling is onnodig, veel mensen zijn al gebaat bij verwijdering van de plek. Daarnaast is het onhaalbaar, want elke patiënt krijgt een persoonlijk product. We werken namelijk met hun eigen unieke afweercellen.”
Haanen is er trots op dat ze samen met de overheid dit onderzoek konden financieren en dat behandeling inmiddels wordt vergoed. “Belangrijker is dat patiënten binnen zes weken hersteld zijn en dat velen van hen daarna gewoon weer kunnen werken.”

• Basaalcelcarcinoom
  60.000 mensen kregen het in 2022, vrijwel iedereen geneest. Zaait zelden uit.
  Oorzaak: zon, zonnebank of röntgenstraling in de jeugdjaren.
• Plaveiselcelcarcinoom
  14.873 mensen kregen het in 2022. Kan uitzaaien. Vroegtijdig ontdekken en een juiste behandeling zijn gunstig voor genezing.
  Oorzaak: zon of na een chronische (brand)wond.
• Melanoom
  8045 mensen kregen het in 2022. Deze agressieve vorm zaait sneller uit dan andere vormen. Meestal is het een zwartbruine of veelkleurige moedervlek die jeukt, pijnlijk is of zweert. Vaak bloedt het plekje makkelijk en groeit het snel.
  Oorzaak: zon.
• Zeldzame vormen van huidkanker
  387 mensen kregen een andere vorm van huidkanker in 2022.
  Bron: kwf.nl

Blik vooruit

Annette herstelde, maar kampt nog altijd met lymfoedeem in haar been.
Ook moet ze voortdurend opletten dat ze geen wondroos of wondjes krijgt, want zonder lymfeklieren is de afweer in het been minder en kunnen infecties sneller en ernstiger verlopen. “Daarnaast ligt mijn lichaam jaarlijks twee keer onder een vergrootglas. Tientallen verdachte plekjes zijn verwijderd omdat ze grote reden tot zorg waren. Gelukkig bleken ze niet kwaadaardig te zijn.” Bang voor nieuwe melanomen is ze niet. “Wel dat misschien een uitzaaiing van destijds in een ander orgaan opduikt. Dat kan funest zijn. Maar daar heb ik geen invloed op. Al zag de arts het destijds somber in, inmiddels kijken mijn man en ik weer met een gerust hart naar de toekomst.”
Met dank aan prof. dr. John Haanen, internist-oncoloog in het Antoni van Leeuwenhoek Amsterdam, en hoogleraar translationele immuuntherapie van kanker bij het LUMC.