Zo herken je een toxische relatie (+ tips om eraan te ontsnappen)

Een partner die manipuleert. Een broer die steeds venijnige opmerkingen maakt. Een vriendin die jou altijd voor haar karretje spant. Herkenbaar? Dan zit je misschien in een toxische relatie. Maar: er ís een weg naar buiten.

Ooit gehoord van een ‘toxische’ oftewel giftige relatie? Dat zijn relaties die alle energie opslokken, waarin de balans tussen geven en nemen ver te zoeken is en de ander je vaak ronduit slecht behandelt. Degenen die het lukt aan zo’n relatie te ontsnappen, zijn opgelucht, maar vaak ook verbijsterd dat ze het zo ver hebben laten komen. Zo’n ongezonde relatie kun je met iedereen in je omgeving hebben, van vriendin tot collega, van partner tot zus. Soms gaat het om twee mensen die elkaar even hard de tent uit vechten. Vaker is er één persoon die er handig misbruik van maakt dat de ander niet goed genoeg grenzen aangeeft en dus veel te veel pikt.

Steeds wantrouwiger

Saar (52) belandde in een toxische liefdesrelatie – al was de liefde ver te zoeken. “Tijdens onze eerste date nam hij zo’n perfect passend cadeau mee, dat ik meteen gecharmeerd van hem raakte. Wel vond ik het vreemd dat hij allerlei vragen stelde over de mannen die mij op sociale media volgden, maar ik zocht er niet veel achter. Had ik dat maar wel gedaan. Ik belandde in een relatie met een man die steeds wantrouwiger en manipulatiever werd. Toen ik hem betrapte terwijl hij midden in de nacht mijn telefoon probeerde te ontgrendelen, beweerde hij de volgende dag met een uitgestreken gezicht dat ik het gedroomd had. Ook vroeg hij altijd of ik een foto had gemaakt als ik eropuit was geweest, terwijl hij zelf, aan een parkeerboete te zien, niet was geweest waar hij claimde te zijn. Als hij eens voorstelde me mee uit eten te nemen, was het restaurant die dag ‘toevallig’ gesloten. Altijd wuifde hij mijn opmerkingen weg en wist hij het zo te draaien dat het aan mij lag. Als iemand verbaal sterk is en zó stellig beweert dat je je iets verbeeldt, ga je aan jezelf twijfelen. Bovendien praatte ik veel goed omdat ik wist dat hij een moeilijke jeugd had gehad. Ik focuste op de dingen die hij wél deed: hij maakte ’s ochtends altijd een ontbijtje voor me klaar, bracht me naar werk toen ik gezondheidsproblemen kreeg, knapte mijn huis van onder tot boven op. Uiteindelijk vielen de schellen me van de ogen en probeerde ik de relatie te beëindigen. Maar altijd stond hij na een paar dagen weer op de stoep met het verhaal dat hij nergens naartoe kon. Dan kon ik het niet over mijn hart verkrijgen om hem weg te sturen. Pas toen ik erachter kwam dat hij online met tientallen vrouwen seksueel contact onderhield, zette ik hem voorgoed mijn huis uit. Vijf kostbare jaren heb ik verspild aan de verkeerde persoon, het heeft me uitgeput. Binnenkort begin ik met therapie om erachter te komen waarom ik anderen zo graag wil helpen en alleen het goede in iemand wil zien.”

Keer op keer

Psycholoog Carolien Roodvoets is gezins- en relatietherapeut, zij hoort geregeld dit soort verhalen. “Heel pijnlijk. Deze vrouwen denken dat het liefde is, maar ze worden in werkelijkheid misbruikt. Het lukt ze vaak niet om uit zo’n relatie te stappen omdat ze erin gevangen zitten. Er zijn wel honderd signalen waaraan je zo’n schadelijke liefdesrelatie kunt herkennen. Je wordt bijvoorbeeld gemanipuleerd, hebt het gevoel dat je geen vrije keuze hebt en voelt je schuldig als je voor jezelf kiest. Maar het belangrijkste kenmerk van een toxische relatie is dat je steeds minder energie krijgt en er allerlei zaken gebeuren die je niet wil. Ook is er vaak sprake van bezitterigheid, jaloezie en controledrang, en/of een partner wordt financieel uitgekleed. De persoon die in zo’n relatie vastzit wordt stiller en somberder, spreekt niet meer af met vrienden en durft niet meer voor eigen behoeftes uit te komen. Helaas zie je dat sommige mensen keer op keer in een gewelddadige relatie terechtkomen. Hoe vaker ze het meemaken, hoe beroerder het met ze gaat, want hun kracht wordt steeds meer ondermijnd.”

Grenzeloos

In zulke giftige liefdesrelaties wordt vaak gesproken van een dader (die regelmatig ‘narcist’ wordt genoemd) en een slachtoffer. Is het echt zo eenvoudig? Roodvoets: “Er zijn ware oplichters die het heel slim spelen en de ander echt uitbuiten. Bij deze personen heb je niet snel in de gaten hoe ze echt in elkaar steken. Maar vaker geldt: it takes two to tango. Zo zie je relaties waarin de (meestal) man zich als slachtoffer presenteert en de (meestal) vrouw voor hem gaat zorgen. Deze vrouwen is geleerd lief te zijn, zij zijn grenzeloos in hun naastenliefde en vinden dat je iemand nooit in de steek mag laten. Te laat hebben ze door hoe ze bespeeld worden, maar dat sluipt er langzaam in. Pas achteraf denken ze: hoe heb ik zo stom kunnen zijn? Ik ken ook een stel waarbij zij continu woedend verwijten naar zijn hoofd slingert, waardoor hij het gevoel krijgt niks goed te kunnen doen en gewelddadig wordt. Zij zitten samen vast in een destructieve dynamiek. Die toxische wisselwerking zie je ook in bijvoorbeeld een afhankelijkheidsrelatie. Het slachtoffer heeft weinig zelfvertrouwen en denkt het leven alleen niet aan te kunnen. Als er dan iemand naast staat die zegt: ‘Leun maar op mij’, lopen ze regelrecht op het gevaar af. Wanneer de relatie vervolgens onprettig wordt, heeft het slachtoffer niet het gevoel van eigenwaarde dat nodig is om grenzen te stellen of weg te lopen.”

In therapie

Vallen dit soort giftige liefdesrelaties te repareren? Psycholoog Carolien Roodvoets: “Je kunt beter maken dat je wegkomt. De ander zal nooit erkennen dat hij of zij fout zat. Als je twijfelt of het gedrag van je partner normaal is, kun je hulp zoeken bij een maatschappelijk werker of bij de praktijkondersteuner van de huisarts. Vertel alles zodat de hulpverlener echt kan meedenken.”
Wie eenmaal uit zo’n relatie is gestapt, doet er goed aan om daarna in therapie te gaan. “Samen met een therapeut kun je onderzoeken wat zich steeds herhaalt in je relaties en of dat misschien hetzelfde patroon is waar je als kind in zat. Vaak zie je dat deze mensen ouders hebben die beschadigd waren of met wie ze een slechte relatie hadden. Of hun ouders hadden een toxische relatie met elkaar. Personen met zo’n voorgeschiedenis groeien op met weinig zelfvertrouwen, ze hebben nooit de bevestiging gekregen dat ze oké en waardevol zijn en iets voor zichzelf mogen vragen. Deze vrouwen, soms ook mannen, moeten leren hun eigenwaarde te vergroten, grenzen te stellen, op eigen benen te staan en meer bij eigen behoeftes en gevoelens stil te staan. Dan zullen ze hun onderbuikgevoel niet meer negeren kunnen ze ‘red flags’ in de toekomst voorkomen.”

Ongezonde vriendschap

Sommige vrouwen gaat het in de liefde goed af, maar zij kunnen evengoed in een toxische relatie belanden. Het overkwam Maia (46) met een vriendin. “We leerden elkaar kennen tijdens dansles en werden in korte tijd heel close, we durfden elkaar ontzettend veel te vertellen. De eerste keer dat ze uit haar vel sprong, was toen ik met een gezamenlijke vriendin koffie had gedronken en die vriendin hun afspraak daarna vergeten was. Op de een of andere manier vond ze dat ook mijn schuld; ik wist toch dat zij elkaar nog zouden treffen? Woest was ze dat we niet aan haar hadden gedacht. Perplex bood ik mijn excuses aan, maar dat was niet genoeg. Ze bleef weken ijzig en kil en werd steeds onredelijker en veeleisender. Zo kwam ze zelf standaard een halfuur te laat op onze afspraken, maar toen ik een keer tien minuutjes te laat was, was ze al boos uit de kroeg vertrokken. Of ze belde dat ze doodziek was en niet alleen naar de dokter om de hoek kon. Ik zegde dus een belangrijke afspraak af om haar te helpen, bleek ze gewoon een griepje te hebben. Ik werd gemanipuleerd waar ik bij stond, maar kon daar toen geen woorden voor vinden. Onze vriendschap is geklapt toen ze mijn hulp nodig had en ik aangaf dat het op dat moment niet uitkwam. Ze appte hoe teleurgesteld ze in me was en dat ze afstand wilde. Ik dacht alleen maar: mooi zo. Dit was geen gezonde vriendschap meer. Te lang ben ik me blijven focussen op haar leuke kanten, op goede momenten konden we namelijk heel goed met elkaar praten. Ook probeerde ik me in haar pijn te verplaatsen. Maar nu weet ik: meeleven is prima, maar er zijn grenzen.” Volgens Roodvoets hoeft een vriendschap niet meteen toxisch te zijn als de balans tussen geven en nemen niet in evenwicht is. “Pas als er ook sprake is van venijn, zoals in dit verhaal, heb je het over een ongezonde relatie. Ook zie je vaak dat vrienden vanuit jaloezie lelijke dingen doen of zeggen. Ze halen anderen omlaag in een poging hun eigenwaarde te vergroten. Hun vrienden raken onzeker: ligt het aan mij dat ik die opmerking niet leuk vind? Zeker als vriendschappen al lang meegaan, voelen ze zich loyaal naar de ander. Maar wanneer je je al een langere periode niet fijn voelt bij iemand en een gesprek geen zin heeft, kun je de vriendschap beter beëindigen of laten doodbloeden.”

Ik vertrek

De stekker eruit trekken is een stuk lastiger als het om familie gaat, want tja, het is toch familie. Carolien Roodvoets zou wel een boek vol kunnen schrijven over de toxische taferelen die ze in gezinnen ziet. “Zwartmakerij, liegen, bedriegen, buitensluiten, ruzies om geld… Er hoeft maar één iemand in de familie te zitten die bedriegt en manipuleert, en de boel wordt verziekt omdat er partijen en scheuringen ontstaan. Ik zie regelmatig dat ouders hun volwassen kinderen niet aankunnen.
Ze worden financieel geplunderd of blijven een verslaafde zoon of dochter uit de problemen halen. Ook zijn er broers en zussen die elkaar het licht in de ogen niet gunnen, of ouders die extreem veeleisend of kritisch naar hun kinderen zijn.”
Is daar iets tegen te doen? “Het gedrag van een toxisch familielid bespreekbaar maken, loopt meestal op niks uit. Zeker als er sprake is van problematiek die van generatie op generatie overgaat, heb je daar professionele hulp bij nodig. Als therapie niet helpt, kun je het beste kiezen voor korte bezoekjes onder jouw voorwaarden. Spreek bijvoorbeeld met jezelf af dat je vertrekt zodra een familielid vals of hatelijk wordt. Of ga er alleen nog met een partner of vriend(in) naartoe, zodat die persoon zich in zal houden. Als iemand echt elke keer opnieuw valse opmerkingen maakt of nare verhalen rondstrooit, kun je het beste zo min mogelijk contact hebben. Soms zit er niks anders op dan het contact te verbreken, bijvoorbeeld als je er continu over piekert en het je dagelijks leven te veel beïnvloedt. Een enkele keer kan dit ervoor zorgen dat iemand bijdraait, maar houd er rekening mee dat sommige mensen de schuld altijd bij de ander leggen.”
Hoe dan ook: of het nou om een tierende baas of een valse schoonzus gaat, er is maar één persoon die uit een toxische relatie kan stappen, en dat ben je zelf.

Fotografie: Shutterstock